MANASTIR PUSTINJA

Mišo Todović (Borba, 7. novembar 2002)

U krugovima istoričara umetnosti ime Svetlane Pejić visoko se kotira, uz ocenu da se radi o osobi koja poseduje pouzdana znanja koja počivaju na velikom terenskom, praktičnom iskustvu i veoma dobrom poznavanju komparativne literature arhitekture, literature i zidnog crkvenog slikarstva srpskih zemalja 16. i 17. veka i obnovljene Pećke patrijaršije.

Okolnost da su grčki slikari živopisali 1622. crkvu manastira Pustinje (dvadesetak godina iza gradnje) dala je priliku da Svetlana Pejić pokaže kako poznaje i balkansku umetnost, posebno zidno slikarstvo toga vremena. Autorka svoje izučavanje zasniva na zahtevnom metodološkom postupku koji ima za cilj da se katolikon manastira Pustinje predstavlja kao duhovni organizam u kojem se arhitektura, zidno slikarstvo i ikonopis sažimaju u otelotvorenu idejnu celinu - dom Božiji. Recenzenti, prof. dr Sreten Petković i prof. dr Miroslav Timotijević, ocenjuju da Svetlana Pejić dosledno teži osvetljavanju duhovne pozadine čina izgradnje i ukrašavanja hrama, tako da čitalac uvek posle odgovora na pitanja ko i kako, dobija i odgovor na pitanje zašto je hram uobličen baš na takav način ili zašto je baš tako ukrašen. Dobro je poznato da do odgovora na ovo poslednje pitanje nije lako dopreti, jer iz vremena podizanja manastira Pustinje, nema sačuvanih arhivskih izvora, a neophodna komparativna istraživanja u drugim oblastima srpske kulture toga vremena još su uvek u začetku. Zbog toga su rezultati istraživanja za potrebe pisanja magistarskog rada Svetlane Pejić pažljivo i kritički preispitivana.

Dva veka posle izgradnje manastir Pustinju prvi pominje Joakim Vujić 1826. godine. Od tada do danas više autora je sporadično istraživalo istorijat, arhitekturu, zidno slikarstvo ili ikonostas, doprinoseći rasvetljavanju pojedinih pitanja. Tek pojavom izvanredne monografije Svetlane Pejić može se govoriti da je ovaj duhovni hram srpskog naroda u blizini Valjeva sa crkvom posvećenom Vavedenju Bogorodice na platou iznad klisure Jablanice sveobuhvatno obrađen.

Koristeći obimnu literaturu (68 autorskih dela), uz 108 kolor i crno-belih fotografija, velikog broja skica i crteža koji dopunjuju ukupan vizuelni utisak, Svetlana Pejić detaljno i pedantno istražuje istoriju, arhitekturu, zidno slikarstvo i ikone, istovremeno praveći paralele s hramovima nastalim u isto vreme na širem srpskom prostoru.

Više od 370 metara kvadratnih i danas dobro sačuvanih slika, uradili su grčki živopisci Nikola i Jovan, ktitorstvom igumana Janićija Bitojevića. Jovan i Nikola su uradili i ikone, čime je stvoreno jedinstvo dekoracije crkve. Njihov živopis ima svoj karakterističan vizulni jezik i osobenu likovnu poetiku prve polovine 17. veka: krutost i šematizam obogaćeni dekorativnošću, sveden izbor kompozicija s opširnom naracijom unutar scene i, pre svega, raspored kompozicija, koji, odstupajući od nasleđenog, vizantijskog, nudi neku drugačiju formulu.

Autorka ovo slikarstvo posmatra kao proizvod prelazne epohe u kojoj se već usahli tradicionalni ikonografski predlošci koriste u drugačijem rasporedu da bi se izradila drugačija ideja, primerena tom vremenu. U periodu nevelike istorijsko-umetničke dinamike ovaj proces modifikacija se svojim pojedinostima ispoljava kao spona nasleđa sa novinama koje će se kasnije i s drugim uticajima iskristalizovati u novu umetničku epohu.