Crkva Gračanica kod Valjeva

Najraniji poznat pomen manastira Sv. Arhanđela u selu Gra(d)čanici je u turskom popisu iz 1560 (O. Zirojević, Crkve i manastiri na području Pećke patrijaršije do 1683. godine, Beograd 1984, str. 41), ali je isto selo upisano već u defterima Valjevske nahije iz 1528. i 1536. (po čitanjima mr Eme Miljković i dr Dušanke Bojanić), postojalo je, dakle, pod tim imenom već u predtursko doba, da bi docnije postalo deo Tubrovića (koji isti popisi takođe beleže). Zasebno je Gračanica zabeležena i u haračkom defteru iz 1818, a Ljubomir Pavlović u jednoj napomeni zapaža da ona čini izdvojenu geografsku celinu u odnosu na ostale delove sela i da bi se odavno osamostalila da nije crkve u njoj (Kolubara i Podgorina 432, 984).

Crkva Gračanica (Foto: Ljuba Rankovic)

Da li je crkva Gračanica nazvana po istoimenom zaseoku, nekadašnjem selu, ili obratno? Mislim da nije ni jedno ni drugo. Naša crkvica ima mnogo slavniju imenjaku na Kosovu, katedralni hram lipljanskih episkopa posvećen Bogorodici, koji je 1321, na temeljima starije crkve, podigao kralj Milutin. Za kosovsku Gračanicu možemo sa pouzdanjem utvrditi da je nazvana po reci, pritoci Sitnice, na kojoj leži, koja se zove takođe Gračanica; dodajmo da isto ime nosi i (još srednjovekovno) selo uz crkvu, što predstavlja dodatnu analogiju situaciji koju imamo u valjevskoj Podgorini. Jedino što ovde nedostaje, to je reka Gračanica, ali mi se čini sasvim verovatno da se tako nekad zvala rečica Sušica, kod čijeg ušća u Jablanicu leže selo i crkva Gračanica, bar u svom donjem toku dva kilometra pred ušćem, odakle teče punim koritom i ne zaslužuje svoje današnje ime (up. Kol. i Podgorina 391). Ako ispravno nagađamo, crkva i selo prozvali su se i u ovom slučaju po vodotoku koji ih geografski određuje. Drugim rečima, svojim imenom crkva, nekadašnji manastir, Gračanica svrstava se u društvo starih srpskih manastira nazvanih po rekama, kao Studenica, Jošanica, Bistrica, Resava i mnogi drugi.