Novo doba i u njemu novi ljudi

Na osnovu "Memoara" Prote Mateje Nenadovića, jedinog poznatog svedočanstva o oslobađanju Valjeva u Prvom srpskom ustanku, Radovan M. Drašković je još pre pola veka utvrdio da se to svakako dogodilo rano ujutro 8. marta (po novom kalendaru 20. marta) 1804. godine. Sa tim Draškovićevim razjašnjenjem datuma oslobođenja Valjeva sasvim su saglasni i ovovremeni valjevski istoričari. Ocenjujući da je u pitanju veoma krupan istorijski događaj, valjevski opštinski parlament je nedavno odlučio da ubuduće 20. mart bude slavljen kao glavni praznik Valjeva što će ovoga marta, prvi put, biti i učinjeno.

Danas malo šta znamo o Valjevu u vremenu kad su u njega, zapaljenog srpskim i turskim vatrama, ušli Karađorđevi ustanici. A taj ulazak bio je olakšan činjenicom da su Turci, predvođeni omrznutim muselimom Poreč Alijom, već bili utekli iz varoši. (Žene i decu su sklonili u Soko i Užice ili u Bosnu odmah posle seče knezova.)

Kula Nenadovića, crtež Mila Petrovića (Foto: Ljuba Rankovic)

Hasan-paša Srebrnički je početkom 1806. godine uspeo sa svojim odredom da prodre u Valjevo i Brankovinu i da ih zapali. To je, do 1813. godine, predstavljalo jedino ozbiljnije tursko ugrožavanje prestone varoši Valjevske nahije. Zahvaljujući tome, u njoj je otpočelo uspostavljanje novog stanja, različitog u odnosu na predustaničko. Omogućeno je izrastanje Valjeva u "važno trgovačko središte ustaničke Srbije i sedište administracije i regularnih trupa Valjevske nahije". U Valjevu je od 1808. vodio narodnu "malu školu" Jovan Rusmir iz Sremskih Karlovaca učiteljujući među Valjevcima do 1813. godine. Na samom početku 1809. ustanovljen je nahijski sud, Valjevski magistrat, kao zvanična pravosudna institucija umesto neformalne koja je zasnovana na Kličevcu u maju 1804. Varoš je, prema onovremenom svedočenju Vasilija Gramberga, imala 1808. godine 200 kuća.

Posle sloma ustanka, u jesen 1813. godine, u Valjevo su se vratili Turci. Ponovo su glavna vlast u Valjevu i čitavoj Valjevskoj nahiji postali valjevski muselim i kadija. I pored nekadašnje osionosti, oni tada nisu raspolagali sa dovoljno mogućnosti, niti je bilo dovoljno vremena za obnovu života orijentalne kasabe, kakav je u njoj postojao do 20. marta 1804.

Među valjevskim Turcima je od proleća 1815. godine stolovao vladika Danilo II, vrativši episkopsku stolicu iz Šapca u Valjevo ali je ubrzo odbegao u Bosnu. Pisar mu je bio Sima Milutinović Sarajlija.