Prakosovo

(Foto: Ljuba Rankovic)

Sve do nedavne pojave knjige „Prakosovo” profesora Aleksandra Lome, nije bilo moguće na istinski argumentovan i naučan način govoriti o sadržaju starog epskog pevanja Srba, odnosno o postojanju kontinuiteta između Vukovih zapisa i najstarijih istorijskih vremena.

Pošavši od toga da su toponimi najžilaviji deo jezika, da se najduže održavaju i najteže menjaju, Loma istražuje poreklo nekih toponima čestih u narodnim pesmama. Tako on potvrđuje od ranije uočenu vezu između Leđana, Leđan-grada, leđanske zemlje odakle u narodnim pesmama car Dušan prosi devojku, sa etnonimom za pretke današnjih Poljaka, koji se u obliku Ljah, Ljasi do danas sačuvao u nekim slovenskim jezicima. Autor kaže: „Čini nam se verovatno da je ovaj plemenski naziv spadao u srpsku epsku nomenklaturu još u staroj postojbini, pre sedmog veka i odseljenja dela naroda na Balkan, kad su preci balkanskih Srba živeli u susedstvu ‘Leđana’ i dok su još uvek i jedni i drugi bili pagani”.

Istražujući reliktnu topografiju narodnih pesama, Loma dolazi do sličnih zaključaka o poreklu i starosti Mlav-planine, Pribinj grada, Inđije zemlje prokletije, vode Trutine, ličnosti Pladinskog kralja itd. Tako nam otkriva jednu osobinu epske poezije koja do sada nije bila uočena: „Nasuprot težnji ka neprestanom obnavljanju onoga što bismo smeli nazvati epskom prosopografijom, tj. ka vezivanju starih sižea za nove, aktuelne junake, prepoznatljive i bliske slušaocima, epska geografija pokazuje znatno veću konzervativnost”.

Komplementarni sa ovom temom su i Lomini nalazi o starosti pojedinih jezičkih formula koje, kako su u svojim istraživanjima utvrdili Peri i Lord, predstavljaju svojevrstan epski jezik.

Etimološkom analizom izraza „sinje more” Loma dolazi do zaključka da se on kao naziv za „crno more” koristio još u prapostojbini, te da se formula u nepromenjenom obliku zadržala po dolasku na Balkan, gde se počela odnositi na novo, Jadransko more. Praslovenski su i izrazi „čudo veliko”, „čudo neviđeno”, i slično.

Drugi, naslovni deo Lomine knjige Prakosovo, bavi se poreklom i nastankom kosovske epopeje. Polazište, a to je posmatranje kosovskog epa iz perspektive komparativne indoevropske mitologije, deluje na prvi pogled kao skretanje na krivi kolosek. Jer, od pojave knjige Đorđa Trifunovića, „Srpski srednjovekovni spisi o knezu Lazaru i Kosovskom boju,” gde je, podsetimo, sakupljeno čak dvadeset tekstova liturgijskog karaktera nastalih u prve dve decenije posle Kosovske bitke, čini se sasvim jasno odakle narodni pevači crpe svoja veoma pouzdana istorijska znanja o knezu Lazaru i boju na Kosovu. U ovim tekstovima, koji su vekovima čitani prilikom bogosluženja i o praznicima, osnovni momenti epopeje već su razvijeni - Lazarevo mučeništvo, izbor „carstva nebeskog” nasuprot „carstvu zemaljskom” i mnogi drugi motivi koje srećemo u kosovskim pesmama. Mi, dakle, posedujemo pisana svedočanstva koja su, po svemu sudeći, bila izvor i uzor za stvaranje kosovske epopeje.
Za Lomu, međutim, predstava o „carstvu nebeskom” ima paganski koren, a pesma „Propast carstva srpskog” izdanak je prethrišćanske usmene tradicije. Obrazlažući svoju ideju, autor se zadržava na nekim do sada zanemarenim pojedinostima epopeje: „Gradnja crkve za pričest vojske koja ide u sigurnu smrt čin je naizgled sasvim hrišćanski, ali neobična je Bogorodičina preporuka da se crkva ‘sakroji’ na temelju ne od mermera, ‘već od čiste svile i skerleta’, kako Lazar i čini. Iza toga ne može stajati realan građevinski postupak... Ta crkva očito ne stoji na zemlji, već lebdi nad njom... Nema sumnje da je to simbolična predstava nebeskog boravišta palih ratnika, u koje oni ugrađuju svoje zemaljske živote položene u boju, da bi unutra njihove duše uživale večno blaženstvo u društvu vila”. Ritualnu podlogu i tragove drevnih obreda Loma, u svetlu komparativne mitologije, nalazi i u motivu kneževe večere, kneževe kletve, a poglavlja „pra-Lazar” i „pra-Miloš“ bave se drevnim osobinama koje poseduju noseći likovi u epskoj tradicji o Kosovskom boju.

Ispod površine kosovske epopeje prikazane u obliku koji nam je danas poznat, autor, dakle, otkriva motive, gotovo fragmente jedne ranije epopeje praslovenskog i indoevropskog porekla. Da li ovi nalazi o prethrišćanskom poreklu kosovskog epa protivreče teoriji o uticaju crkve i liturgijskih tekstova na kosovske pesme? Mislim da ne. Oni nam, u stvari, na nov način govore o mitološkoj osnovi kosovskih pesama, ne isključujući pri tom dosadašnje naučne rezultate.

Konačno, Lomina teza o postojanju jednog praepa ispod površine pesama kosovskog ciklusa vraća nas u novom vidu na staro pitanje - da li su one ostatak jednog celovitog kruga pesama, kosovskog epa, koji je do nas dospeo samo u pozno zabeleženim fragmentima?

Lomini zaključci mogli bi biti novi argument u prilog toj tezi.

Komparativna indoevropska mitologija koju je, na modernim osnovama, obnovio Žorž Dimezil, stavljajući u centar svojih istraživanja tripartitnu podelu indijskog društva na ratnike, seljake i sloj sveštenika-vladara, metodološka je osnova Lominog pristupa srpskoj epskoj poeziji. Autor se može smatrati začetnikom ove nauke kod nas, a istovremeno je i baštinik domaće naučne tradicije koja je nastajala, u prvom redu, kroz radove Nodila, Ruvarca i, naročito, Veselina Čajkanovića koji do danas ostaje nezaobilazan autoritet za tumačenje srpske mitologije i folklora.

Bilo je, pomenućemo na kraju ovog teksta, u srpskoj folkloristici i ranije lucidnih radova koji su otkrivali tragove epskih pesama i istorijskih znanja starijih od epohe Nemanjića, ali, ponovimo, nikada do sada nismo bili u prilici da stvorimo makar i fragmentarnu sliku o kontinuitetu epskog pevanja kod Srba od predbalkanskih vremena do dvadesetog veka. A otkrivanje istorijskih referenci starih deset i više vekova i motiva i sadržaja jedne prethrišćanske epopeje koja se, kao u palimpsestima otkriva kada sa površine sastružemo najmlađi epski sloj, čine od knjige profesora Lome delo koje, pored velike naučne vrednosti i važnosti za specijaliste, pruža neizmerno čitalačko zadovoljstvo.