Božidar Grujović utemeljitelj liberalizma u Srbiji

Svoje visoko pravničko obrazovanje i politička shvatanja ugradio je u rad na organizovanju vlasti u ustaničkoj Srbiji. Izradio je nacrt uređenja Praviteljstvujuščeg sovjeta, predvideo je način njegovog formiranja, ustrojstvo, nadležnost i delatnost. Kao pravnik, kojeg je Milovan Ristić nazvao „pravim diplomatskim činivnikom za srpske poslove”, imao je izgrađen osećaj za ustrojstvo državne vlasti, odnosno za državno-pravno i političko konstituisanje vlasti. Zahvaljujući njemu uvedene su prve službene knjige i arhiva, u kojoj su čuvana sva akta o delatnosti srpskih ustanika. U svom kratkom životu (umro je 1807) istakao se i kao pridruženi član deputacije srpskih ustanika, ruskom caru u Petograd 1804, obrazlažući uzroke Prvog srpskog ustanka i iznoseći dalje planove, zatim u diplomatskoj misiji u Beču 1806, a bio je i sastavljač poslanice tršćanskim Srbijma 1806, kojom je tražena materijalna pomoć za ustanike.

Proučavaoci životnog puta i delatnosti Božidara Grujovića (Danilo N. Basta) naglašavaju da njemu pripada zasluga za nastojanje da Prvi srpski ustanak „pored nacionalno-oslobodilačkog dobije i izrazito liberalno-demokratsko obeležje”. Po tom tumačenju, Grujovićevo shvatanje slobode podrazumevalo je ne samo spoljnu već i unutrašnju slobodu koja bi bila obezbeđena isključivanjem bilo čije samovolje, što bi se omogućilo ustanovljavanjem zakona i vlasti, odnosno zakonite vlasti ili vlasti podređene zakonu. Bio je to, po istom razumevanju, zaokret od istočnjačke despotije ka evropskoj orijentaciji i modernim demokratskim vrednostima, koje je, pre svega, afirmisala Francuska revolucija.

Jedan od najvažnijih izvora za razumevanje Grujovićevih liberalno-demokratskih pogleda, „Slovo” – beseda koju je planirao da izgovori prilikom uspostavljanja vrhovne državne vlasti u ustaničkoj Srbiji nije sačuvan u celosti. Ipak, na osnovu pojedinih delova „Slova”, koje je prota Mateja Nenadović naveo u svojim „Memoarima”, moguće je prodreti u Grujovićeva, za to vreme, veoma učena i kompetentna shvatanja načela zakonitosti. Ideju zakonitosti Grujović je obrazlagao sledećim rečima: „Zakon je volja vilajetska, koja vilajetu celom i svakom dobro zapoveda, a zlo zapreščava. Prvi, dakle, gospodar i sudija u vilajetu jest zakon. Pod zakonom moradu i gospodari, poglavari i sovjet praviteljstvujušči i svjaščenstvo i vojinstvo i sav narod biti, i to pod jednim i tim istim zakonom. Zakonom dobre, zaslužene, da nagradi; a zle, nepokorne, lenjive u službi da kaštiguje. Zato zakon razuman i pravedan biti mora”.

Iz Grujovićevog zalaganja za uspostavljanje zakonitosti proisticao je zapravo njegov pogled na državu i osnovne principe organizovanja države. Izgrađivanje države na modernim evropskim principima, od kojih je vladavinu prava video kao istorijsku potrebu, za Grujovića je bio ideal ravan oslobođenju od turske vlasti. Po njemu to su bila dva paralelna procesa koji su Srbiju i srpski narod uvodili u red modernih evropskih država. Jedno bez drugog ne bi dalo željeni rezultat; samo oslobođenje, bez istovremenog izgrađivanja i unutrašnjeg uređivanja Srbije na evropskim uzorima, ne bi značilo ostvarivanje političkih ciljeva u potpunosti na način kako ih je jedan od najučenijih Srba tog vremena video. Grujović je pojam slobode shvatao šire od brojnih saboraca ustaničke Srbije. Oslobođenje od turske vlasti, izgrađivanje države na načelima pravnih vrednosti, sprečavanje samovolje ustaničkih starešina, pravna sigurnost, lična prava, garantovanje opšte i lične slobode, zaštita imovine – političke su ideje Božidara Grujovića, koje su u suštini predstavljale viziju državno-pravnog i političkog razvoja Srbije. Svoju obuzetost izgrađvainjem Srbije na principima liberalno-demokratskih uverenja crpeo je iz svog visokog obrazovanja, poznavanja dometa zapadnih demokratija i iskustava zapadnoevropskih država, a pre svega iz dostignuća „Deklaracije prava čoveka i građanina” – tekovine Francuske revolucije, 1789. godine.

Iz posredno sačuvanih delova spisa „Slovo” izviru sve one vrednosti na koje su se kasniji zagovornici liberalnih ideja u Srbiji oslanjali i dalje ih razvijali, ali i vrednosti koje su u 19. veku mukotrpno dostizane, često izmicale, a ponekad, u zavisnosti od političkih prilika, bile i gažene. Proučavaoci istorije pravne i političke misli zapažaju da je Grujović pre svih u Prvom srpskom ustanku „odvažno krenuo liberalno-demokratskim putem: da zakonom poistovećenim s narodnom voljom, ograniči vlast i tako obezbedi slobodu” i u tome video svetu dužnost nosilaca državne vlasti (D. Basta). Grujović je isticao da je „prva dužnost poglavara starati se da je u vilajetu svaki siguran za sebe, za život svoj, za decu i ženu svoju, za dom, imjenije, i čest svoju”. Takvim stavom Grujović je zapravo ustao u zaštitu slobode, prava i svojine i do kraja iskazao svoju zamisao države kao „demokratskog okvira slobodnog i sigurnog života čoveka kao pojedinca i građanina”.

Nesporno je da je Grujović jedan od utemeljivača liberalno-demokratskih ideja u Srbiji, koje nikada nisu u potpunosti preovladale, ne samo za njegovog života već ni u 19. veku, ali su u političkom životu Srbije s posebnom snagom često oživljavane i jednim delom ostvarivane.