Narodno graditeljstvo u okolini Osečine

Zorica Ćeranić (Fotografije: Dragan Stamenić)

Opština Osečina se nalazi u zapadnoj Srbiji, u brdsko-planinskim predelima i dolinama gornjeg i srednjeg toka Jadara i njegovih pritoka, Zahvata prostor od 319 kvadratnih kilometara, sa 20 naseljenih mesta.

Tradicionalno graditeljstvo na području ovih sela, stvarano pre 19. veka, ostalo je nedovoljno poznato jer nijedna seoska kuća, niti druga građevina nije sačuvana u izvornom stanju. Njihova staništa u 19. veku su poznata kroz pisana dokumenta, po analogiji sa susednim područjima a i prisutnim skromnim materijalnim dokazima. Ono što nije stradalo u ratovima i bunama, nestalo je zbog dotrajalosti materijala, razvojem i jačanjem sela. Od pedesetih godina 20. veka došlo je do velikih promena u gradnji kuća. Pod udarom modernizacije i ponuđenog novog građevinskog materijala, menjaju se potrebe i kriterijumi seoskog stanovništva.

Rekognosciranjem područja opštine Osečina, evidentirano je preko 60 objekata koji imaju spomenička svojstva. Nažalost, zbog gubitka funkcije i neodržavanja, većina ih je u lošem stanju. Vremenski period njihovog nastanka (osim stare crkve u Osečini i crkve brvnare u Skadru), je kraj 19. i prva polovina 20. veka. Evidentirane zgrade imaju, pored estetskih, istorijsko-društvene vrednosti, jer predstavljaju svedočanstvo određenog stepena kulture najširih slojeva naroda.

Najvrednija grupacija materijalnih ostataka narodnog graditeljstva je u selu Bastavu, okućnica Tešmana Soldatovića, istaknutog ustanika, starešine sreza rađevskog i člana Ispravničestva okružija podrinjskog u činu polkovnika. Nastala je u prvoj polovini 19. veka. Čine je konak, načelstvo, tri vajata, ambar, velika magaza, mlekar, koš, hlebna peć, pušnica, hladnjak i prizemna kuća. Kao primer razvijenog zadružnog domaćinstva, nastalog u vreme oslobođenja ovog kraja Srbije od Turaka, okućnica Soldatovića, ulogom administrativnog sedišta, predstavlja svedočanstvo o uspostavljanju vlasti i upravne administracije srpskog društva pod knjazom Milošem. Ova okućnica je stavljena pod zaštitu 1962. godene a 1983. kategorisana je za spomenik kulture od velikog značaja. Danas je ova okućnica nažalost u nezavidnom stanju jer ni vlasnici ni opština nemaju finansijskih mogućnosti da je obnove, prezentuju i održavaju na odgovarajući način.

Stara crkva u Osečini i crkva brvnara u selu Skadru su proglašene za spomenike kulture još 1950. godine. U dobrom su stanju.

Analizirajući prikupljeni materijal sa ovog terena, najkraće što se može zaključiti, jeste da je lepeza spomenički vrednih zgrada veoma široka, počevši od privremenih (kolibe), preko stalnih staništa (dvodelne ali i četvorodelne polubrvnare sa ognjištem), i bondručara, do reprezentativnih zidanica i gostinskih konaka, sačuvanih celih okućnica kao i planskih mehana, domova kulture...

Izdvojićemo nekoliko karakterističnih i vrednih primera koji će prezentovati tradicionalno graditeljstvo ovog područja.

U centru selâ Ostružanj i Belotić su napuštene zgrade nekadašnjih domova kulture – zadružnih domova. Primer tipskih zgrada, zidanih krajem četrdesetih godina 20. veka, koje su nastale sa novim društvenim uređenjem i svedoče nam o težnji za ublažavanjem razlika između sela i grada i poboljšanjem uslova za društveni i kulturni život sela. Pored prostorija za zabavnu, kulturnu i prosvetnu aktivnost, raspolagale su i prostorom za prodavnice i magacine. Nastojalo se da ovi domovi predstavljaju najznačajniju zgradu u centru naselja, da budu simbol sveukupne buduće izgradnje društva. Najčešće su tada bili u neskladu sa graditeljskim nasleđem sredine. Njihov život je bio kratkotrajan zbog naglog odliva seoskog stanovništva u gradove i odsustva organizovanog kulturnog života za seoskog čoveka. Danas su, nažalost, obe zgrade bez funkcije i naglo propadaju.

Selo Dragijevica – okućnica Vilotića, je izuzetno vredna. Sačuvane su četiri zgrade za stanovanje iz različitih perioda nastanka. Najstarija kuća je bila dvodelna polubrvnara sa ognjištem iz 19. veka. Jedina je pretrpela izmene. Tu je, zatim, reprezentativna zgrada – gostinski konak, trodelna bondručara sa tremom na uglu pod arkadama, podignuta krajem 19. veka, pa spratna kuća zidana na samom početku 20. veka po ugledu na gradsku arhitekturu toga vremena i trodelna zidanica, podignuta početkom tridesetih godina 20. veka. Ove četiri stambene zgrade okružene pomoćnim ekonomskim svedoče nam o moćnoj zadruzi Vilotića kraja 19. i početka 20. veka.

Selo Lopatanj, okućnica Ljubice Budimirović, je takođe spomenički vredna. Ima dve kuće za stanovanje, podignute u razmaku od pola veka, i nekoliko pomoćnih objekata. Približno u centru dvorišta locirana je trodelna polubrvnara, podignuta oko 1892. godine. „Kuća”, koja zauzima približno četvrtinu osnove, urađena je od masivnih unizanih talpi, položenih na male kamene temelje; ostatak u bondruku ispunjen je pleterom i omalterisan blatnim malterom. Krov je četvorovodan a pokrivač biber crep. U „kući” je ognjište u uglu i dvoja ulazna vrata. Novija kuća je zidana 1940-41. a dozidana oko 1951-52. godine. Pored trema, ova kuća ima odžakliju, tri sobe i kuhinju. U dvorištu su vajat podignut (1909. g.), pušnica sa 15 lesa (3h5), magaza, čardak sa popletom, Okućnica je u funkciji. Zgrade su u zadovoljavajućem stanju.

Selo Carina, kuća Živka Timotić – dvodelna polubrvnara sa podrumskim prostorom pod polovinom osnove i nadkrivenim tremom, prvobitno je bila jedno od privremenih staništa seoske zajednice (koliba). Pri deobi zadruge ona je pripala jednom od Timotića koji tu formira stalno porodično stanište, u toj funkciji je i danas. Izuzetnu likovnost daju joj izbačeni dolapi van osnove.

Selo Gunjaci, Mehana treće klase – u samom centra sela, nalazi se dobro očuvana zgrada pravougaone osnove, zidana 1924. godine po tipskom planu „mehana 3. klase”. Sačuvani plan je dat na ime Mitra Mladenovića kome se dozvoljava da je podigne pored tada okružnog puta Zavlaka – Pecka. Mehane su bile prve zgrade društvene sadržine. Pored toga što su bile svratišta za prolaznike i prenoćišta za putnike, imale su i mnogo važniju ulogu centra u zatvorenom prostoru, gde su se sakupljale starešine domaćinstava da zajednički rešavaju seoske probleme. Mladenovića mehana je sačuvala autentičan izgled, osim manjih izmena u unutrašnjosti. Danas se koristi za stanovanje, osim dela gde je vlasnicima poslovni prostor – samostalna trgovinska radnja.

Selo Sirdija, kuća Markovića – reprezentativna petodelna, zadružna kuća koju čine četiri sobe koncentrisane oko velike odžaklije i zidanim natkrivenim tremom ispred ulaza. Podignuta je pred sam kraj 19. veka, na visokim kamenim temeljima od opeke, malterisana i u belo okrečena, sa vertikalnim dekoracijama izvedenim u malteru. Krov je višeslivan a pokrivač biber crep. U odžakliji su dva centralna ložišta preko kojih se grejala cela kuća. U gostinskoj sobi je sačuvana zidana peć, glatko malterisana, okrečena takođe u belo, sa nišom na prednjoj strani u kojoj je mala grejna ploča. Podovi su urađeni od šestougaone opeke i daske. U ovoj okućnici je i vajat (podignut 1912.), pušnica sa hlebnom furunom, magaza... Posebno treba istaći enterijer koji je doista izuzetan.

Narodno graditeljstvo je najugroženiji fond kulturnih dobara, čijim spomenicima preti potpuni nestanak. Nedovoljno proučeno i valorizovano a izloženo naglom uništavanju zaslužuje posebnu pažnju službe zaštite i svih zainteresovanih struktura. Zbog toga je neophodno očuvati deo ovog fonda u meri koja bi nam pružila osnovnu predstavu o njemu kao delu bogate i raznovrsne kulturno-istorijske baštine.