Valjevski muzej na novi način

Nesvakidašnji istorijski vremeplov”, „Putovanje kroz vreme”, „Njegova visost posetilac”, „Pogled iz budućnosti”... samo su neki od naslova kojima je „prestonička štampa” propratila otvaranje nove stalne postavke Narodnog muzeja Valjevo, koja je na bilbordima istaknutim po Beogradu najavljena kao Prva nacionalna postavka 21. veka. Otvorena 19. maja 2007. godine, u nacionalnoj Noći muzeja, kada je širom Srbije realizovano stotinak zanimljivih i kvalitetnih događanja, ali samo za jedno veče, valjevska postavka, sa nazivom Treća dimenzija prošlosti – pogled iz budućnosti je jedini tada realizovan program trajnog karaktera i pionirski poduhvat kolektiva valjevskog muzeja, kojim je, opet prema naslovu iz štampe, najavljena „Nova era muzeja” u Srbiji.

(Foto: Ljuba Ranković)

Treća dimenzija prošlosti je prva kompleksna postavka u Srbiji osmišljena i realizovana po savremenim muzeografskim načelima. Valjevski muzej je, zamenjujući staru devizu „njegova visost predmet”, novim pravilima „njegova visost posetilac” i „izlagati ideje a ne predmete”, kombinujući klasične načine muzejske prezentacije sa savremenim tehnikama ambijentalne i događajne rekonstrukcije, uz upotrebu multimedijalnih sredstava, za svoje posetioce pripremio zaista nesvakidašnji trodimenzionalni vremeplov.
Šetnja kroz Valjevski muzej ne nudi samo puko informisanje razgledanjem eksponata, već omogućuje direktno doživljavanje vremena, događaja, slika i zvukova. Prolazeći kroz svojevrsne vremenske kapije (pećina, rimska trijumfalna kapija, vizantijska kapija, crkveni portal, ćepenak dućana, ulaz u ratni rov, dvorišna kapija građanske kuće...) posetioci muzeja doživljavaju ambijent prvih pećinskih staništa i neolitske grnčarske radionice, šetaju kaldrmom stare čaršije osluškujući njenu vrevu – zvuke kovačke radionice, ali i violinu prvog gradskog apotekara, upoznaju se sa tehnikom izrade sveća, dočekuju prvi voz, zalaze pod šator Valjevske bolnice poput onog sa slike Nadežde Petrović, razgledaju ratni kabinet vojvode Živojina Mišića, a mogu i da pogledaju film o proboju Solunskog fronta. Prolazeći pored izloga starih radnji mogu da predahnu kraj salona koji je valjevska trgovačka porodica otkupila od bečkog konzula, slušajući džez muziku sa ploča koje „domaćica” stavlja na Edisonov gramofon (ili koju svira valjevski džez orkestar Havaji!?). Zanimljivo poređenje sa današnjicom pružaju politički plakati i kandidatske poslaničke liste iz tridesetih godina dvadesetog veka.

U odnosu na staru postavku, otvorenu 1979. godine, nova postavka, pored značajne koncepcijske razlike, i razlike u načinu prezentacije donosi i veliki broj eksponata koje publika ranije nije mogla da vidi. Više od 60% izloženog materijala po prvi put je prezentirano javnosti. Tu su alatke paleolitskog lovca iz Šalitrene pećine, stare više od 25.000 godina, dragocen materijal bronzanog i gvozdenog doba sa Savinca i Bukovca, rimski nalazi sa lokaliteta Anine... Po prvi put je javnosti primereno prezentiran i spomenik Jefrema Đurđa, sina upravnika dvora kralja Dragutina koji je početkom 14. veka bio sahranjen pored manastira na ušću Gradca u Kolubaru, kao i grobne ploče iz Dića, sa heraldičkim simbolom ljiljana, ali i mač iz vremena Kosovskog boja. Svoje mesto su našli i dragoceni predmeti poklonjeni muzeju neposredno pre otvaranja postavke. Poznati dramaturg profesorka Ognjenka Milićević poklonila je čajnik prote Mateje Nenadovića, dr Jasmina Obradović i mr. ph. Jovan Tucović zidni sat, sa kućištem pravljenim od topovskih čaura, koje je njihovom pretku vojvodi Živojinu Mišiću poklonio generalštab Britanske armije. Dragocen je i materijal koji su Muzeju poklonili Dragoš i Brankica Babić, Slobodan Simić, Goran Milivojević, kao i mnogu drugi građani.

(Foto: Ljuba Ranković)

Za valjevski muzej, ali i Valjevo, otvaranje nove postavke ima dvostruki značaj. Pored završetka kompleksnog rada na pripremi savremene muzejske izložbe, otvaranjem postavke je simbolično označen i završetak petogodišnjeg procesa revitalizacije ove javne ustanove. U 21. vek Narodni muzej Valjevo je ušao potpuno devastiran, i kao objekat i kao institucija. 2001. godine centralna zgrada Muzeja je bila veoma oštećena, delom kao posledica decenijske nebrige, a delom usled zemljotresa koji je u jesen 1998. pogodio Valjevski kraj. Krovni pokrivač zgrade je bio u veoma lošem stanju, što je dovelo do obilnog prokišnjavanja usled čega se javljala vlaga, opadao plafon, pregorevala elektroinstalacija... zbog čega je stara stalna postavka zatvorena u jesen 1996. godine. Između ostaloga Muzej nije imao ni odgovarajuće službene prostorije, što je predstavljalo stalni problem još od njegovog osnivanja 1951. godine. Stručne službe su se često selile da bi od zatvaranja stalne postavke bile smeštene u njenim salama u zapadnom krilu, delu koji je najmanje prokišnjavao.

Sa početkom novog milenijuma počele su i pozitivne promene. 2001. Izrađen je 2001. arhitektonski projekat, a sredinom 2002. su otpočeli građevinski radovi. Prvo je promenjen krov i postavljena ploča na nekadašnjem, do tada potpuno neiskorišćenom, tavanskom prostoru čime su u potkrovlju formirane kancelarije, dokumentacioni centar, priručni depoi i preparatorska radionica. Potom su počeli radovi na fasadi (2003) centralnog objekta, ali i na zgradi Muselimovog konaka. Već 2004. godine je u potpuno renoviranom podrumu Konaka otvorena nova postavka na temu Seča knezova, a 2005. godine muzej je dobio godišnju nagradu Muzejskog društva Srbije za muzej godine. Tada su otpočeli i glavni radovi u prizemlju centralnog objekta namenjenog novoj postavci. Urađena je nova podna obloga sa podnim grejanjem, nova plafonska konstrukcija sa rasvetom, alarmna dojava i video nadzor... počelo se sa realizacijom ambijentalnih rekonstrukcija, da bi krajem 2006. godine počeli i završni poslovi instalacije stalne postavke.

Muzejske vitrine nove postavke ne samo da čuvaju eksponate već na specifičan način pričaju priče o prošlosti – rimski novac je izložen u vitrini u kojoj je i maketa arheološke sonde sa otvorenom ostavom novca; srednjovekovni novac je u vitrini sa predstavom dubrovačkog trgovca, koji zavlači ruku pod plašt da bi izvadio kesu dukata; priča o razvoju trgovine i zanata na početku 20. veka je ispričana u vitrinama poput izloga sa jedne stare valjevske radnje, sa sve originalnim reklamama pored...

U vremenu kada veliki broj muzeja u Srbiji, iz različitih razloga, nema svoju centralnu, kompleksnu postavku, a kada je većina postojećih postavki stara i po više decenija, celokupan posao predstavljao je pionirski poduhvat. Praktično, nemajući na koga da se ugledaju iz šireg okruženja, valjevski muzealci su inspiraciju tražili u stranim muzejima, koje su doduše „posećivali” putem interneta. Iskazujući visok stepen kreativnosti, inovativnosti, mašte, ali pre svega stručnosti, stvorili su poduhvat koji se već sada imenuje kao pilot projekat za buduće postavke po Srbiji. Obilazeći valjevski muzej novi ministars kulture Vojislav Brajović je rekao, i u knjigu utisaka zapiso: „Sada jasnije vidim šta je jedan od mojih primarnih zadataka”.
Nemajući konkretniju idejnu pomoć u realizaciji svojih zamisli od drugih, pre svega centralnih, muzejskih institucija, valjevski muzealici su se okrenuli svom okruženju. Od građevinskih radova, preko završnog dizajna novoosmišljenih elemenata, do njihove realizacije, skoro sve je delo valjevskih ideja i ruku. U svim aktivnostima postojala je snažna podrška valjevske javnosti, ali i bitna finansijska potpora Opštine Valjevo i Vlade Srbije, posredstvom Ministarstva kulture, koje je poslove revitalizacije Muzeja, i njihovu krunu – pripremu stalne postavke, prepoznalo kao projekat od nacionalnog značaja.