| Oktobar 2008
Živeo voz!Vek valjevske železnice
Zdravko Ranković
Doček prvog voza u Valjevu, 1908. godine
U ponedeljak, prvog (14. po novom kalendaru) septembra u 16 časova 1908. godine, počeo je saobraćaj prugom uzanog koloseka Zabrežje-Obrenovac-Lajkovac-Valjevo. Dva dana ranije, uveče, sastavljene su u Lukavcu šine koje su do tada postavljane od Valjeva i od Zabrežja. (To je oglašeno sa dva puščana pucnja i dve svetleće rakete i proslavljeno zakuskom od šest pečenih ovnova i buretom vina.)
Dužina pruge 67,4 kilometra; širina koloseka 0,76 metara. Stanice: Zabrežje, Obrenovac, Stubline, Brgule, Mali Borak, Skobalj, Jabučje, Lajkovac, Slovac, Divci, Iverak i Valjevo (jedina prve klase). Njihovi šefovi: Zabrežje – Dragutin Milojević, Obrenovac – Milan Sretenović, Mali Borak – Dragoljub Kostić, Jabučje – Boža Lazarević, Lajkovac – Dušan Trifković, saobraćajni činovnik VII klase, Slovac – Svetozar Đukić, Divci – Dragoljub Nikolić, Iverak – Dimitrije Pavlović, Valjevo – Nikola Vukadinović, saobraćajni činovnik IV klase. Postojalo je i pet postaja.
Kompoziciju od četiri vagona druge i treće klase sa bogato okićenom lokomotivom, koja je tog dana polazila iz Zabrežja, ispunili su gosti iz Beograda, dotle pristigli lađom. Sa državnim činovnicima viskog ranga bila je skupina beogradskih Valjevaca koja nije odolela izazovu da na taj način putuje u zavičaj. Među njima se nalazio i dr Milorad Gođevac koji se, četiri godine ranije, zarekao da će opet otići u Valjevo tek kad proradi voz. „Putnici su – posvedočile su onovremene novine – uživali u vožnji, u lepotama Posavine, Tamnave i Kolubare”.
Na usputnim stanicama prvim putnicima prugom Zabrežje-Valjevo pridruživali su se ugledni seoski domaćini u svečanim narodnim odelima. U Slovcu je to učinio i upravnik novih pruga Viljem Bader sa povećom grupom nadzornika i radnika; Bader je presudno doprineo ubrzanom završetku radova. To putovanje je trajalo šest časova.
U Valjevu ih je dočekala velika masa građana iz te varoši ali i iz mnogih sela u njenoj okolini. Većina ih do tada nije ni videla voz. Svečanost je organizovao Odbor za doček prvog voza, sastavljen od 40 predstavnika svih političkih stranaka i iz rukovodstava Valjevske opštine, Okruga valjevskog, strukovnih i drugih udruženja.
Među malobrojnima što su izostali sa te velike svečanosti nalazio se i „Abrašević” gde su se tada zavetovali: „Nikad mi nećemo pevati ni za buržoaziju ni sa buržoazijom”.
Prangije sa okolnih brda najavile su skori ulazak voza u grad što se ubrzo i obistinilo prolaskom kompozicije krou kapiju slavoluk, napravljenu prema zamisli gimnazijskog nastavnika crtanja Lazara Krdžalića i do tog momenta zastrtu „muslinskim zastorom boje neba”. „Ceo prostor oko železničke stanice baša prekrilio svet izoblačen u svečano ruho. Stanica je bila divno okićena... Masa lepih valjevskih gospođa i gospođica, veliki broj građana, činovnika i oficira, činili su vanredno lep utisak na onoga, koji je sa strane posmatrao sa kakvim su oduševljenjem Valjevci pozdravili dolazak prvog voza na njihovu stanicu” – opisale su beogradske „Večernje novosti”.
Graditelji pruge su ostali da obeduju u objektima uz stanicu, a gosti u hotelu „Sekulić” uz zdravice uglednika ali i uz igru i veselje. Dobrom tamošnjem raspoloženju doprinosila je valjevska vojna muzika. Dugo se potom pričalo da je pobednik u igranju bio sedamdesetogodišnji apotekar Prikelmajer. Pred ponoć to veselje je nastavljeno u kafani „Srbija”.
Povratak u Zabrežje bio je sutradan u devet sati.
Teretni i putnički saobraćaj, doduše neredovan, počeo je 9. septembra i to kompozicijama mešovitog sastava, od putničkih i teretnih vagona. Ipak je u prvih 20 dana prevezeno 2.268 putnika i 487 vagona šljive i ostvaren prihod od 25.542. dinara. (Na izvoz je čekalo još oko 2.000 vagona suvih šljiva.)
Voz je iz Valjeva polazio u 6.30 ujutro, a iz Zabrežja u 13 časova. Saobraćao je i vanredni voz: polazak iz Valjeva u 13, iz Zabrežja u 18 časova. Karta trećeg razreda na čitavoj relaciji stajala je 2.80, a drugog 4.20 dinara u srebru. Za tljak do 10 kilograma na relaciji Valjevo-Obrenovac naplaćivane su 43 pare, od Valjeva do Lajkovca 10 para i od Lajkovca do Obrenovca 33 pare. Za jednog psa je prevoz vozom od Obrenovca do Valjeva naplaćivan 2.30 dinara u zlatu, do Lajkovca 1.25, a do Brgula 65 para u zlatu.
Redovan putnički saobraćaj na relaciji Valjevo-Zabrežje uveden je 6. aprila 1909. godine i to po novom redu vožnje: svakodnevni polasci iz Valjeva u 6.15, dolasci u Zabrežje u 9.45 časova. Dnevno je u proseku bivalo 70-80 putnika.
***
I posle pola veka u pamćenju Valjevaca živela je šaljiva opaska iz neke kozerije Branislava Nušića da su oni klicali – „Živeo voz!”
Verovalo se tako dugo i u tvrdnje da se u vremenu oko 1903. godine tadašnji predsednik Valjevske opštine Mateja Nenadović zalagao za gradnju železničke stanice na ulasku u varoš, u početku Karađorđeve ulice, nedaleko od kafane „Beograd”. Ovaj Nenadović se uzdao u produžetak pruge prema Loznici, levom obalom Kolubare, što bi onda uslovilo i regulaciju rečnih obala o državnom trošku. Međutim, jedan uticajni političar iz vladajuće Radikalne stranke otkupio je za malo novca od Drage Lazarevića dva hektara ledine na kraju varoši; nju je nešto docnije skupo prodao za železničku stanicu.
Valjevci su i nakon pola veka od dolaska prvog voza u njihovu varoš na jedinoj sačuvanoj fotografiji (snimak Stevana L. Jovanovića) sa lakoćem prepoznavali likove koji su na taj način ovekovečeni: dr Selimir Đorđević, Svetozar Popović, bivši senator, Rista Topalović Konzuli, poslanik, Aca Nenadović, upravnik poreskog odeljenja, Dimitrije Bogdanović, predsednik Okružnog suda, Rada Radosavljević, advokat, Vasa Živanović, okružni poslanik, Milivoje Savić, okružni načelnik, Sveta Romanović, praktikant, Bojana Boja Obradinović, Olga Vujić, Žika Ilić, Vuka Stefanović, dr Vlada Popović, Radivoj Tomić, poslanik, Marko Đuričić, ministar, Stevan Nikolić, pisar, Dragomir Jeremić, sudija, Ljuba Đerasimović, advokat, Dušan Matić, inženjer (onda učenik).
***
Te 1908. godine u Valjevu i Valjevskom kraju bilo je još važnih ali i zanimljivih zbivanja.
Januar: U Valjevu i na Ubu gostovalo Niško pozorište „Sinđelić”; u Dubrovniku umro i tamo po sopstvenoj želji sahranjen Milovan Đ. Glišić, a u Valjevu („u dubokoj starosti”) trgovac Ranko Gođevac.
Februar: Iz Užica u Valjevo dolazio, „na kraće vreme”, bioskop Milosava Nešovića; Mioničani osnovali Društvo za ulepšavanje Mionice i okoline; matine Građanske čitaonice u Valjevu počeo Zajčevom pesmom „U boj” i ruskom narodnom „Mornarima”.
Mart: Epidemija šarlaha u Valjevu.
Maj: Beogradski gimnazijalci na ekskurziji u Valjevu i na Povlenu (opisao Milutin Bojić); valjevski gimnazijalci uputili se na ekskurziju relacijom: Valjevo-Beograd-Zagreb-Rijeka-Opatija-Pula.
Jul: Kralj Petar primio u audijenciju starog valjevskog učitelja Nikolu R. Jevtića; škola u Vrelu upisala se za dobrotvora Srpske književne zadruge.
Avgust: Prvi skup beogradskih Valjevaca, podstaknut predstojećim otvaranjem pruge Zabrežje-Valjevo; osveštan temelj za školu u Bogovađi; prestolonaslednik Đorđe Karađorđević boravio u Valjevu.
Septembar: Osveštan novosagrađeni hirurški paviljon Valjevske bolnice; obrazovana u Valjevu četvrta parohija.
Oktobar: Umro u Valjevu učitelj Nikola R. Jevtić; za novog opštinskog lekara u Valjevu primljen dr Pavle Vojteh (do tada sreski lekar na Ubu).
Novembar: Umro u Kragujevcu pukovnik Lazar R. Mišić, brat Živojina Mišića; požar u valjevskoj telefonskoj centrali; Dragutin Đukanović iz Valjeva promovisan u Beču za doktora celokupnog lekarstva.
Jesen: Veliko uznemirenje u Valjevskom kraju i celoj Srbiji, izazvano austrouagrskom aneksijom Bosne i Hercegovine; porodica učitelja Mihaila D. Maksimovića preselila se iz Brankovine u Valjevo (kći Desanka, buduća pesnikinja, imala je tada devet godina).
Tokom godine: osnovana u Mionici Socijalistička čitaonica; oformljeno u Miličinici Kolo Saveza trezvene mladeži (šesto u Kraljevini Srbiji, prvo u srpskim selima); Kosta Josipović slikao ikonostas crkve u Ribnici; nastavnik Valjevske gimnazije Sima Pandurović objavljivao pesme u „Bosanskoj vili”; neko nepoznat spojio u Valjjevu dvoje jednosede sanke i tako napravio prvi bob u ovoj varoši.
***
Valjevo je 1908. godine imalo oko 8.000 stanovnika (na popisu od 31. decembra 1905. bilo ih je 7.241, poslednjeg dana 1910. godine 8.832), manje od susednog Šapca, više od Užica i Čačka. Po svojoj veličini Valjevo se tada nalazilo na devetom mestu među varošima u Kraljevini Srbiji.
U Valjevskom okrugu je na kraju 1905. godine živelo 143.710 stanovnika (Tamnavski srez 33.575, Kolubarski 27.373, Valjevski 25.719, Posavski 25.232, Podgorski 24.813).
Valjevski okrug se rasprostirao na površini od 2.457,8 kvadratnih kilometara.
Pored redovne šestorazredne gimnazije Valjevo je 1908. godine imalo i petorazrednu žensku privatnu gimnaziju, dve osnovne škole (mušku i žensku), tri različite radničke škole, Pevačko društvo „Čika Ljuba”, vojni orkestar, radničko kulturno-umetničko društvo „Abrašević”, Građansku čitaonicu, Valjevsku trgovačku omladinu, Društvo za ulepšavanje Valjeva, Kolo jahača, dve štamparije... Imalo je i dve bolnice: okružnu građansku i vojnu. Privrednu snagu Valjeva činili su: dva novčana zavoda, pivara, dva parna mlina, električna centrala, pet ciglana i crepana, desetine raznoraznih zanatskih, trgovačkih i ugostiteljskih radnji...
