Koliko su stanovnici grada Valjeva građani a ne samo stanovnici?

Stanje i perspektive gradske kulture i mentaliteta, kod nas nisu čest predmet istraživanja. Preovlađuje „teorija”, ili bavljenje „važnijim” (zapravo, urgentnijim) pitanjima tipa stanja i problema prigradskih naselja, divlje gradnje, i slično. Pritom se za neupitno uzima ono za šta se ovde pitamo: da stanovnici grada mahom imaju i gradski mentalitet i način života, ili da tako nije samo u „prigradskim naseljima”. Vidna je nekritičnost prema gradu i olako uzimanje za „činjenicu” onog što bi tek trebalo ispitati, da između njegovih stanovnika i „seljaka” (obavezno sa bar malo pogrdnog značenja), postoji kvalitativna razlika. U čemu je ona slabo se govori, mada se u stručnim krugovima zna da je mahom kvantitativna.

Razlozi i ciljevi istraživanja

Polazište istraživanja je koncepcija gradskog mentaliteta i ponašanja, prihvaćena u nauci (sociologiji grada), koju „serviramo” prilikom analize rezultata. Čitaoci će tako imati prilike i da se podsete (neki prvi put saznaju) šta građani i grad jesu, a ne samo šta se misli da jesu! Ne želeći da povlađujemo ničijim interesima i partikularnim viđenjima stvarnog grada (Valjeva), od istraživanja ne očekujemo slaganje stvarnog i teorijskog. Ali se nikako ne možemo složiti sa ignorisanjem teorijskog ili onima koji nemaju ništa protiv patrijarhalnog, malograđanskog i prigradskog, kao gradskog. (U najgorem smislu, i radi manipulacije.) Istraživanje ne divinizuje stvarni grad (bilo koji a ne samo Valjevo) uz simultanu dijabolizaciju sela, i u drugom kontekstu i te kako bismo računali sa odavno isticanim slabostima grada. Na primer, jedno je „zona gradskog glamura” a drugo su „slamovi” unutar iste celine, „u gradu se lakše diše” ali je zagađenost neuporedivo viša, veća sloboda praćena je i većom usamljenošću...

Zanima nas stepen prisustva onog što u selu u principu nije prisutno, tako da bez njega grada nema. Na primer i zaoštreno, u gradu je mnogo „neznanaca” ali svaki neznanac potencijalni je prijatelj! Pozitivne prilike koje grad nudi često odnesu prevagu nad pritiscima i ograničenjima, pa ljudi mogu da razviju i održavaju sadržajne kontakte i prijateljstva sa znatno drukčijima od sebe (Krupat). Subkulturna raznovrsnost relativizuje vrednost vlastite kulture, prema kojoj je otuda moguć kritički odnos. Gradovi su oličenje „vrline uljudnosti”, dinamičnosti i kulturnog stvaralaštva, urbanizam je poseban način života (Park i Virt)! Jasna je različita prisutnost pomenutog od grada do grada (pa i delova unutar jednog grada), i od „očigledne” prisutnosti odstupaju i mnogo starija gradska naselja od Valjeva... Ponavljamo da su izvesne prednosti sela kao takvog ili tipičnog, odsutne u slučaju bilo kojeg grada kao cena koja se plaća samim življenjem u gradu, zbog čega nije umesno „vaganje” prednosti i slabosti jednog i drugog tipa naselja. Uostalom, i jedno i drugo faktički je i te kako „izvagano” egzodusom sa sela koji je svetski trend a ne poseban slučaj „socijalističkog eksperimenta”. Mogućnost ozbiljnijeg povratka stanovnika grada na selo, „revitalizacija sela” ili „povratak korenima”, ukoliko nisu propaganda namenjena nostalgičnima znak su ozbiljnog nepoznavanja današnjeg sveta! Pogotovo se ne idealizuje naš (sadašnji srbijanski) grad, pa ni Valjevo kao jedan takav. Valjevo se otuda ne poredi ni sa jednim našim ili stranim gradom koji bi time bio idealizovan, bile bi mu pripisane kao prisutne karakteristike grada koje mogu biti i odsutnije nego u slučaju Valjeva. Poredimo ga sa jednom vrstom idealno-tipske projekcije grada, grada iz teorije, ali ne smemo zaboraviti da je ta teorija nastala na osnovu stvarnosti ili karakteristika stvarnih gradova! Naglašavamo da stalno istražujemo neke karakteristike grada a ne sve (biće mnogo govora o njima kasnije), tako da se Valjevo od drugih gradova pa i tog „grada iz teorije” razlikuje po pitanju njih, a ne „uopšte”! Eventualni nalaz odsustva tih karakteristika pa čak i „poseljačenja Valjeva”, otuda ima jedno i precizno značenje, a ne različito od pojedinca do pojedinca i mahom podrazumevano a ne izricano.

Istraživanje ne omogućuje nikakva „sigurna” ili „izvesna” predviđanja, ali može biti od koristi svima koji su teorijski i(li) praktično zainteresovani za objašnjenje sadašnjeg i predviđanje budućeg ponašanja stanovnika Valjeva. (Gradova sličnog tipa i veličine, takođe.) Ne samo nama ili našem prevashodno teorijskom interesu ili radoznalosti, da li su nam i koliko sugrađani zaista građani! Zato je istraživanje popularno-naučnog karaktera, i ograničeno na najjednostavniji statistički postupak, razumljiv svima. Iz istog razloga težište je na nešto mlađim, radno aktivnim i obrazovanijim Valjevcima, tako da je uzorak „korigovan” radi projekcije budućeg stanja i kad sadašnji učenici i studenti budu roditelji i vaspitači novim stanovnicima grada. Iz istog razloga, sintagma „građani Valjeva” koristi se više iz navike nego umesno: reč je o „građanima Valjeva” određenog profila (učenici, penzioneri..., mlađi, stariji... Zbirova u tabelama otuda uglavnom nema, akcenat je na razlikama između pojedinih grupacija Valjevaca a ne na Valjevcima kao celini. Ali ima mogućnosti da se čuje od samih tih građana šta misle i osećaju o ovom ili onom, umesto da umesto njih to govore oni koje nisu ovlastili. A to nije mala stvar!

Rezultati istraživanja omogućuju i druga saznanja osim onih koja nas interesuju. (Osobito oni na račun način života, ili materijalne opremljenosti.) Podrazumeva se i mogućnost produbljenijih saznanja pojedinih grupacija, posmatranih ponaosob.