| Septembar 2014
Junakinje sa imenom i prezimenomValjevke, Zdravko Ranković, Izdavačko društvo Kolubara, Valjevo, 2013.
Radmila Lazić
Ovakve knjige prava su retkost u našoj kulturološkoj praksi. Nju nije sačinila ni antropološkinja niti istoričarka, pa ni jedna feministkinja, istraživačica rodnih studija, etc. Osim toga, ona nije ni projekat neke institucije, što bi bilo primereno ovakvoj vrsti poduhvata. Ona je produkt individualnog rada viđenog novinara, publiciste i hroničara valjevskog kraja, Zdravka Rankovića. I to u patrijarhalnoj i neuređenoj Srbiji. Samim tim neuobičajen poduhvat, i vredan hvale.
Elem, ova knjiga svojevrsna je hronika ženske istorije valjevskog kraja, ali sa onim šta nam sve donosi ona prevazilazi lokalni značaj.
Predstavljajući pojedinačne sudbine i biografije žena, poznatih i znamenitih ali i anonimnih, ona hronološki prikazuje njihov položaj i ulogu kroz nekoliko vekova (od 14. veka preko 18. i 19. veka, do današnjih dana ) ispisujući tako žensku istoriju koja se odvijala na margini zvanične istorije. Prateći položaj žena slika vremena, istorijskih okolnosti, društvenih prilika, državnog uređenja, običaja... ukazuje nam se na ubedljiviji i životniji način. Svakako da položaj žena predstavlja mernu tačku civilizovanosti i emancipacije društva i zajednice. Zato je ova knjiga dragoceno svedočanstvo njihovog nezavidnog položaja kroz istoriju, njihovih najpre pojedinačnih otpora propisanim normama i društvenoj opresiji, a potom i udruživanja za ostvarivanje sopstvenih ljudskih prava na školovanje, rad, pravo glasa...
Sve to moguće je pročitati u ovoj dokumentarističkoj knjizi, kroz fakta o pojedinačnim sudbinama žena koje su pisali vreme i prilike. Otuda i njena vrednost, jer ne propisuje, ne tumači i ne zaključuje, samo svedoči. A svedočanstva koja se pišu životima uvek su najubedljivija.
Hronološki poređane sudbine i biografije poznatih i nepoznatih žena uzbudljivo su štivo za znatiželjne i za stručnjake. Pa ipak, čini se da nam slike iz života anonimnih žena, onih bez zvanja, više govore o sudbini i položaju žene u određenim istorijskim i društvenim prilikama, nego što to govore pojedinačne biografije njihovih uspešnih sestara. Jer nijedna biografija makar i sa bezbroj odrednica poznatih, znamenitih žena ostvarenih karijera, ne govori nam kroz šta je prolazila ili šta je sve morala na svom putu da savlada, za razliku recimo od muškaraca (sličnog potencijala), a nekada i uprkos njima.
Iz ove knjige možemo saznati i kada se prva učenica upisala u školu (školske 1839/40.), kako se zvala (Pelagija Nikolić), i kada je ozakonjena Odredba o školovanju ženske dece (1844.), a kada je na snagu stupila Odredba o zajedničkom školovanju ženske i muške dece (1912). Takođe, koja je bila prva žena koja se pretplatila na knjigu, i koja je to knjiga bila; kada je prva babica počela sa zvaničnim radom; koja je žena otvorila prvu zubarsku ordinaciju a koja fotografski atelje. I to, da je recimo u Ratkovcu 1933. otvoreno prvo obdanište a danas moguće je da ne postoji ni osnovna škola. Saznajemo i kada je prva žena advokat otvorila advokatsku kancelariju, a kako je udova prvog šabačkog štampara, Andrije Slavuja, preselila iz Šapca u Valjevo porodičnu štampariju, 1901. Takođe, saznajemo da je Draginja Babić bila prva Srpkinja koja je promovisana za lekarku u Berlinu, 1911, gde je studirala zahvaljujući stipendiji valjevske opštine.
Najbrilijantnije su epizode „malih ljudskih subina“ koje idu u prilog ženskoj borbi za sopstvena prava, kada anonimne žene postaju junakinje s imenom i prezimenom. Jedna od takvih je Ljubica iz Rađeva koja je 1824. išla kod Miloša Obrenovića da se žali „da ne može sa svojim mužem živeti“. To postaje prvi lični problem koji rešava valjevski nahijski sud. Jedna od junakinja je i gimnazijalka Ljubica Gavrilović koja je bila otpuštena iz škole (1885) zato što je išla na bal i još uveče dovela društvo kod sebe u kuću. Ali bilo je i takvih, kao što je Stana Lazić koja je obešena (osudom prekog suda) zato što je „psovala vladara vojne sile“, 1916. godine. Ko zna, možda se baš ona može smatrati jednom od pretkinja naših mirovnjakinja iz devedestih godina, pa i ovih današnjih kojima se preti istim “merama”. Stvarna junakinja, Makrena Spasojević iz Slovca, ratne 1915. kroz Srbiju je tragala za sinom došavši čak nadomak Albanije noseći mu preobuku, postala je literarna junakinja romana Milovana Vitezovića, Čarape kralja Patra.
Ako se pak bavimo komparativnom analizom, možemo zaključiti da su žene valjevskog kraja živele u vremenima punim kontrasta u kojima je bilo moguće da dok prva devojčica polazi u školu, te iste godine, 1839, neke druge žene bivaju kažnjene s „25 kandžija“ zato što su recimo „odustale od muža“, ili činile „mnoge pohare“, a jedna je bila kažnjena zbog toga što je „bezčastila sveštenika“.
Sve to, i još mnogo toga, možemo pronaći u ovoj uzbudljivoj i živopisnoj knjizi. Kako su se nosile i „ubrađivale“ žene valjevskog kraja u devetnaestom veku, ko su bile valjevske lepotice šezdesetih godina dvadestog veka itd.
Uz to, možemo saznati koje su to (77 najznatnijih, kako kaže Zdravko Ranković) znamenite Valjevke (neke znajući, a mnoge otkrivši ). Među njima su jedna kneginja (Parsida Karađorđević), igumanije, umetnice, glumice, književnice, operske pevačice, lekarke, naučinice, univerzitetske profesorke, prevoditeljke, novinarke... I da pomenemo samo neke od onih mnogobrojnih kojima se Valjevo ponosi: sigurno najpoznatija jeste pesnikinja Desanka Maksimović, ali tu su i Draga Jonaš, spikerka; Ljubica Marić, kompozitorka; Vida Jocić, vajarka ; Gordana Babić, vizantološkinja; Borka Vučić, bankarka; Milenija Marušić, arhitektkinja; Danica Vukićević, pesnikinja; Sonja Vukićević, balerina; Gordana Kosanović, glumica – sve do jedne impresivnih biografija.
Kada samo jedan čovek, u ovom slučaju Zdravko Ranković, izvuče toliki broj žena, njihovih života i sudbina iz senke, i učini ih vidljivim, on zaslužuje poštovanje i priznanje pre svega onih kojima je to promaklo, a pripada im po opredeljenju, dužnosti, vokaciji, a i po rodu.
