• Kupovina/Pretplata
• Kontakt
• Marketing

• Home
• Revija Kolubara
• Knjige IP Kolubara
• Akcije
• O nama

| Jun 2012

Valjevski kraj u srednjem veku

Željko Jež

Iz referata „Arheologija Valjevskog kraja“, pripremljenog za skupštinu srpskog arheološkog društva u Valjevu, održanu 2426. Maja

Za područje Valjevskog kraja i severozapadne Srbije u celini, vladalo je ustaljeno mišljenje da u periodu rimske okupacije ovi prostori nisu predstavljali neko značajnije poprište privrednih, kulturnih, upravnih i vojnih zbivanja. Razlog za marginalnu ulogu ovoga podneblja u vreme rimske vladavine ovim krajevima, ti autori su videli u odsustvu važnih rimskih komunikacija što je za  posledicu imalo neuspostavljanje rimskih gradskih centara.

Nepostojanje rimskih gradova smatrano je i za glavi razlog smanjene uloge i važnosti ove teritorije u periodu IIV vek nove ere čime se objašnjava i neznatan broj arholoških tragova o rimskoj okupaciji kao i materijalnih ostatka boravka Rimljana. Generalno je ukazivano, da je ovo područje pripadalo provinciji Dalmaciji, sa kojom je imalo moguće i tesnije kulturne i ekonomske veze Takođe svi autori ukazuju i na evidentno prisustvo rimskog kulturnog materijala u brdovitom području, što se objašnjava značajnim rudarskim aktivnostima na ovim terenima, u rudnicima Rebelj i Oglađenovac u okolini Valjeva kao i na rudonosnom području okoline Krupnja koji su pripadali distriktu Argentariae Panonicae.

Mećutim, istraživanja preduzeta u proteklih 15 godina pokazala su da je uloga područja Kolubare, Tamnave i Podgorine u rimsko doba bila mnogo važnija nego što se smatralo. Otkriven je veliki broj novih lokaliteta i nalazišta, koji su, sa onim prethodno poznatim, davali već sliku značajno nastanjenog podruja u ovoj epohi. Iako nije pronađena ni jedna velika anglomeracija urbanog tipa, brojne vile i sela pored Rabasa, Toplice a naročito pored reka Ub i Tamnava, jasno su upućivale na izuzetno razvijeno poljoprivredno područje u vreme carstva. U tom periodu obavljena su i prva sistematičnija iskopavanja ovih ostatka, pa su otkriveni značajni ostaci vila iz perioda 34. veka u Babinoj Luci, u okolini Valjeva, kao i u selu Skobalju, opština Lajkovac.

Takođe je, na preistorijskom lokalitetu u Petnici kod Valjeva i u selu Sitaricama, na planini Medvedniku, pronaćeno nekoliko epigrafskih spomenika koji su bacili novo svetlo na demografsku situaciju na ovom području, ukazujući na intezivniji proces romanizacije autohtonog stanovništva od strane rimskih kolonizatora, posebno veterana iz različitih oblasti Carstva.

Ovakvu situaciju na ovom prostoru je dočekala podela Rimskog carstva koja je izvršena u IV veku. Prostor Valjeva je pripao istočnom romejskom carstvu, Vizantiji, i delio je sudbinu istorijskih događanja celokupnog Balkana. Ipak, burna zbivanja u vreme Seobe naroda kao da su zaobišla područje današnjeg Valjeva i njegove okoline. U delima starih hroničara i pisaca ne pominje se ovaj prostor. Takođe, ni do danas dostupan arhološki materijal ne ukazuje na tragove varvarskih provala na ovom području. Jedini tragovi i jasni dokazi prisustva organizovane vlasti i brige ranovizantijske države za ovaj prostor su ostaci utvrđenja, verovatno refugija u brdskom području Valjevskih planina, u selu Taoru, i u kanjonu reke Gradac u selu Brangoviću. Ova utvrđenja bila su smeštena pored reka, što verovatno govori o njihovoj funkciji zaštite komunikacija koje su se tuda protezale. Moguće je da su ove tvrđave predstavljale i neku vrstu unutrašnjeg rezervnog limesa, kakav je u 6. veku uspostavljen i na području Đerdapa.

Kulturnoistorijska zbivanja u oblasti Kolubare u srednjem veku predstvavljaju ozbiljnu nepoznanicu i zagonetku. Iako postoje mnogi ubedljivi pokazatelji intezivnog života na ovim prostorima u periodu XXV vek, koji i sa novim arheološkim radovima dobijaju sve jače potvrde, istorijski izvori kao prvorazredni dokumenti istorijskih događanja sa ovih prostora su malobrojni i još uvek nedovoljno istraženi u srednjevekovnim arhivima.

Najstariji srednjevekovni tragovi vezani za Valjevo i njegovu neposrednu okolinu mogu se vezati za vreme XI veka, kad se u povelji vizantijskog cara Vasilija II na na području Beogradske eparhije pominje manstir Gradac, za koji Jovanka Kalić smatra da bi mogao da se nalazi na ušću reke Gradac u Kolubaru. Međutim, rezultati do kojih se došlo najnovijim iskopavanjima na utvrđenju Brangović u kanjonu reke Gradac, ukazuju na znatan intezitet života i u periodu od III do XI veka a posebno je idikativno otkriće crkve koja se može datovati u period VIVII vek.

Drugi srednjevekovni izvor, koji se vezuje za ovaj prostor, je opis bitke na reci Tari vizantijskog pisca J. Kinama, vođene 1150. godine između vizantijske i ugarske vojske koja se, po nekim autorima, ubicira na okolinu rečice Tara zapadno od Valjeva, u ataru sela Sitarice.

U tom periodu prostor Kolubarske oblasti je pripadao Ugarskoj a pod srpsku vlast je došao tek ženidbenim ugovorom, po kome je ova oblast data u miraz srpskom kralju Dragutinu, koji je upravu nad ovim prostorima preuzeo 1284. godine, dve godine posle predaje srpskog prestola svom bratu Milutinu. Period Dragutinove vladavine ovim prostorima predstvaljao je snažan impuls srpskom pravoslavnom življu koje je već stotinama godina živelo u donjem Sremu. Za Dragutinovo vreme vezuje se i sam nastanak trga – grada Valjeva, a u današnjem narodnom pamćenju za Dragutina se vezuje i zasnivanje poznatih manstira Pustinja i Ćelije što je svakako posledica snažnog sećanja na uspešnost vladavine kralja Dragutina ovim prostorima. Posle Dragutinove smrti, oko ove oblasti se spore njegov brat Milutin i ugaraski kralj Karlo Robert, vodeći stalne borbe, iz kojih Ugari 1320. godine izlaze kao pobednici. Tim prvim decenijama 14. veka odgovara izgradnja masulejne crkve čelnika Vlkdraga u selu Dići i formiranje najbolje sačuvane nekropole ravnih nadgobnih ploča na centralnobalkanskom prostoru. Oko ove oblasti i car Dušan vodi borbe sa Ugarima, ali je tek knez Lazar preuzima.

Iz vremena sa kraja 14. veka potiču i prvi pisani pomeni Valjeva kao trga, sačuvani u dubrovačkim arhivima. 

U vreme despotovine ovaj kraj doživljava procvat o čemu svedoče i relevantniji istorijski izvori, meću kojima je svakao najznačajni ugovor u Tati iz 1426. godine, izmeću despota Stefana Lazarevića i ugaraskog kralja Žigmunda, kojim se nabrajaju brojni distrikti oko Valjeva što ukazuje da je ovaj prostor bio značajno naseljen i bio važan za tadašnju despotovinu. Prema najnovijim razmatarnjima istoriskih izvora iz kraja 14. veka oblast oko Valjeva je tada pripadala posedu uglednog fedalca po imenu Detoš, koji je obuhvatao utvrđene gradove, Bela Stena  na Vlašiću i  Nepričava,  odnosno  Jerinin grad u Slovacu.  U tom periodu, na kraju 14. veka,  sagrađena je i  crkva sv. Ilije u selu Ba kod Ljiga.

Padom Srbije i propašću države despota Đurđa Brankovića, Valjevo postaje deo velike otomanske imperije u okviru koje se samo mesto razvija kao trgovačko i zanatsko središte na raskrsnici  karavanskih puteva. U periodu pred pad i neposredno posle pada Srbije pod vlast Turaka, srpski pravoslavni živalj nastanjuje okolna sela na čijim atarima niču brojne crkve i manastiri, te se tako grade male parohijalne crkve, kao što su ostaci crkve u Ključu  Velimirovi dvori, crkva Gračanica u Tubraviću, crkva manastira Pustinje, crkva manastira Ćelije, crkva manastira Jovanje, koje će u vekovima koji dolaze igrati važnu ulugu u buđenju nacinalne svesti i nacinalnog oslobođenje srpskog naroda u 18. i 19. veku.